Verschuivend Venster op Natuur 2020

Detail tekening in Situ 'Four Corners', 2008, houtskool en pastel op krantenpapier, 250 x 500 cm | TEKENING ERIK ODIJK Wat gebeurde er de afgelopen maanden, als gevolg van de coronapandemie? Leven in het hier en nu was nog nooit zo gemakkelijk en tegelijk groeit er een verlangen naar een groter referentiekader. Onlangs verscheen het boek The Academy of the Sublime van beeldend kunstenaar Erik Odijk, met tekstbijdragen van onder meer Paul Roncken. Odijk en Roncken vinden elkaar in de theorie en de ervaring van het sublieme. 'Zoals we nu ontwerpen redden we het niet met al die nieuwe sublieme uitdagingen. Je moet verrast kunnen worden door wat je aantreft, je een nieuw mens voelen in het hier en nu'. PAUL RONCKEN EN ERIK ODIJK Verschuivend venster op natuur "Luchtvervuiling is in China terug bij 'normaal', het oude peil… Als ik de aarde was (en dat ben ik eigenlijk voor een deel) zou ik denken: 'Wat flik je me nou?'." Subliem is voor de meeste Nederlanders een te groots concept, althans voor die grote groep mensen die spiritualiteit en werk strikt gescheiden houdt. Maar de afgelopen maanden vermengden alle gewoonten die met werk te maken hebben met over peinzingen van fundamentele oorsprong. Ben ik zelf iemand met een vitaal beroep? Wat is mijn relatie met mijn collega's? Kan ik mijn eigen of andermans kinderen lesgeven? Hoever ga ik mee in opgelegde maatregelen? "Ik zit in de tuin op een rotanstoel met een weekblad op mijn schoot en lees zo nu en dan over het NIETSdoen. De citroenvlinders zijn dit jaar gigantisch van afmeting wat nogal opvalt, de zandblauwtjes zijn heel klein en bleek in de zon en er stierf er één onder de gymschoen van het meisje in de trein gisteren." Wat is een mens waard? De sublieme ervaring is het best te omschrijven als de ongefilterde ervaring van je eigen waarde in een groter geheel. Het grote geheel bestaat iedere dag op ieder moment, maar vanaf het twaalfde levensjaar van een mens, beschermen filters tegen al te felle inzichten en twijfels over je eigenwaarde. Als zulke filters wegvallen op latere leeftijd is dat zeer ongemakkelijk en wordt meestal de diagnose burn out of erger vast gesteld. Op jonge leeftijd is het ontbreken van filters een voorwaarde om de wereld met open vizier tegemoet te treden. Het is bijvoorbeeld niet verbazend dat vooral scholieren zo fel tegen trage klimaatpolitiek in opstand zijn gekomen. In de pubertijd zoek je naar eigenwaarde binnen een groter geheel. Sommige pedagogen vermoeden dat we in een tijd leven waarin pubertijd tot je pensioen duurt. w "Is het pure Atheïsme nog houdbaar in deze over rompelde wereld; Is de Apocalyps al gaande? Of is de uitnodiging om het Mysterie (dat wat wij niet begrijpen maar slechts in kunnen geloven), het Sublieme, onze 'herkansing'? Pantheïsme, Animisme, westers Boeddhisme, Humanisme…? Of toch het menselijk lichaam blijven aanbidden en vieren met behulp van sport, samen massaal rennen, als kuddes Wildebeesten in onderlinge harmonische structuur, samen sterk, minder kans om gegrepen te worden aan de randen van de zwerm…" De relatie tussen de huidige tijd met het concept van het sublieme is meervoudig. In de eerste plaats zijn dat kenmerken van wat je de klassieke sublieme leer kunt noemen, de 17 e en 18 e-eeuwse kenmerken van het sublieme. In die tijd, achteraf gezien een vermenging van de Romantiek en de Verlichting, werd enerzijds opnieuw verbinding gezocht met oernatuur of de natuur als bron van eindeloze inspiratie. Anderzijds werd een weg gebaand uit het moeras van goddelijke aanbidding of natuurverering, door de ontwikkeling van de weten-schap. Beide zoek tochten, de één verbindend, de ander uiteen rafelend, gebruikten het concept van het sublieme om de losse eindjes binnen het mysterie van het bestaan een plek te geven. Tot in onze tijd zijn beide vormen nog actief: de ene keer schud je alle vraagtekens over de pandemie van je af door je te laven aan het opleven van de blauwe luchten, de vele vogels en de stilte; de andere keer herhaal je wat de cijfers van het RIVM vertellen over de ongrijpbare waarheid waar we ons aan te houden hebben. In beide gevallen vervangt een gerust-stellende ervaring een gevoel van onvermogen. "Alléén nog de nostalgie van de terugkerende seizoenen koesteren? Want ook die zekerheid, geprogrammeerd in ons lichaam, verandert… te snel, als een natuurramp die een (broos) (subtiel)(traag)(veranderend) evenwicht (harmonie van zachte krachten) uitéénrukt en tot grote contrasten omvormt. Uitbraak door de huid, hoe het Dynamische Sublieme een traag mensenlijf onrustig maakt. Of is dat mijn persoonlijke inbeelding in mijn eigen realiteit?" "Alle routines raken verstoord. Graag een staaf diagram die dat kan illustreren volgend door een wijze filosoof die dit probeert te verklaren met de vermijding van de woorden die we niet meer moeten gebruiken. Umwerten is het devies, een woord dat zich niet in het Nederlands laat vertalen." De meervoudige relatie van deze tijd met het sublieme is ook te vinden in kenmerken van de 21 e eeuw. Volgens sommigen het tijdperk van het Antropoceen, een historisch moment van een grootschalig inzicht in de gevolgen van mens-zijn op deze planeet. Deze nieuwe vorm van het sublieme banjert door een heel ander landschap van ervaringen en emoties. Waar vanuit de Romantiek en de Verlichting nog de menselijke bewondering voor mysterieuze grootheden centraal stond met een artistieke daad of wetenschappelijk inzicht als resultaat, doet het Antropoceen een beroep op onvermoede gevoelens van schuld en boete zoals 'vliegschaamte'. Daarmee vervormt het concept van het sublieme van een esthetisch principe uit de schoonheidsleer, naar een moreel appel vanuit de ethiek. En daarbij: niet gericht op de verantwoordelijkheid van een enkel individu, maar gericht op de abstracte verzameling 'mensheid' of 'maatschappij' en zelfs 'globalisering'. Het sublieme als concept om de waarde van de mens in te schatten is daarmee aangezwollen tot een springtij: zo groot als de hele planeet, met alle mysteriën van natuur en mens-zijn als onderwerp. "Terug naar Deus? Het 1 e gebod: Ge zult gehoor zamen! Wat vrezen wij nu? (Wie?) Voor wat ruilen we de angst in? In hoeverre is de menselijke voor treffelijkheid anders dan bij de voortreffelijkheid van dieren? Van godsvrees tot relativering; In dat grote gebied toont zich de wereld… Graag zou ik een heleboel uitspraken, wijsheid, citeren uit één van de essays van Michel de Montaigne, schrijvend in afzondering, reflecterend op de klassieken, vanaf ca. 1571 tot 1592 toen hij stierf." Paul Roncken is onderzoeker bij de leerstoelgroep Landschapsarchitectuur aan de WUR onafhankelijk adviseur ruimtelijke kwaliteit voor de provincie Utrecht. In 2018 promoveerde hij in Wageningen op het proefschrift Shades of Sublime. www.paulroncken.com De citaten zijn van Erik Odijk, beeldend kunstenaar. www.erikodijk.nl The Academy of the Sublime, Jap Sam Books ISBN 9789492852212, €35,-INFORMATIE Het referentiekader van het sublieme biedt zeer herkenbare handvaten voor het onderzoek naar eigenwaarde, zowel intellectueel als ervaringsgericht, zowel actueel als historisch. Het is voor mij persoonlijk de reden waarom ik steeds minder graag over 'landschap' spreek en in plaats daarvan de meervoudige betekenis van 'natuur' opzoek. Landschap is als medium te lief om het springtij van het Antropoceen op te vangen. Natuur heeft als begrip in ieder geval de modernistische neiging om alles te reduceren tot een begrijpelijk concept overleefd. Het begrip natuur roept gelukkig bij zovelen direct de vraag op: natuur inclusief onszelf, toch?  "Weekend. Ik verkeer nog in een ochtendomhulsel, dikke kop vanbinnen. De mensen die buren zijn hebben massaal het elektrische gereedschap ter hand genomen. Het vosje schrikt zich een hoedje als bij landing het oranje bloempje uiteenvalt, dat zag ie niet aankomen, vloog maar snel weg met een schuldgevoel…"